1. Giới thiệu
Joseph Lister là bác sĩ phẫu thuật người Anh, người đầu tiên áp dụng thành công kỹ thuật sát trùng bằng acid carbolic (phenol) trong phẫu thuật. Nhờ ông, y học bước sang thời đại phẫu thuật an toàn khi tỷ lệ tử vong do nhiễm trùng sau mổ giảm mạnh. Ông được tôn vinh là “Cha đẻ của thuốc sát trùng hiện đại” (Father of Antiseptic Surgery).
Phát minh của Lister không chỉ cứu sống hàng triệu bệnh nhân, mà còn đặt nền móng cho toàn bộ nguyên tắc kiểm soát nhiễm khuẩn trong y học hiện đại.
2. Cuộc đời và học vấn
Joseph Lister sinh năm 1827 tại Upton, Essex (Anh) trong một gia đình theo đạo Quaker. Cha ông, Joseph Jackson Lister, là nhà khoa học tiên phong trong kỹ thuật kính hiển vi hợp chất, một phát minh đã truyền cảm hứng cho ông theo đuổi nghiên cứu y học.
Lister theo học tại University College London, nơi ông lấy bằng Y khoa năm 1852. Năm 1856, ông được bổ nhiệm làm bác sĩ phẫu thuật tại Bệnh viện Hoàng Gia Glasgow – nơi ông thực hiện hầu hết các công trình đột phá của mình.
3. Vấn đề lớn của y học thế kỷ 19
Vào giữa thế kỷ 19, phẫu thuật là một cơn ác mộng: các ca mổ thường dẫn đến nhiễm trùng, hoại tử, uốn ván và tử vong. Phòng mổ không hề vô trùng; bác sĩ phẫu thuật bằng tay trần, không rửa tay và không khử khuẩn dụng cụ. Tỷ lệ tử vong hậu phẫu tại các bệnh viện châu Âu có khi lên tới 40–60%. Giới y học khi đó chưa hiểu rõ nguyên nhân của nhiễm trùng, cho rằng đó là do khí độc (miasma) trong không khí.
4. Cảm hứng từ Pasteur và bước đột phá
Năm 1865, Lister đọc được công trình của Louis Pasteur về vi sinh vật và quá trình lên men. Ông nhận ra rằng nhiễm trùng vết thương có thể do vi khuẩn trong không khí xâm nhập và nếu tiêu diệt được chúng, có thể cứu bệnh nhân khỏi tử vong.
Lister quyết định thử nghiệm sử dụng acid carbolic (phenol) – một hợp chất dùng để khử mùi cống rãnh – để rửa tay, khử trùng dụng cụ và vết thương. Kết quả thật phi thường: trong vòng 3 năm, tỷ lệ tử vong sau phẫu thuật ở Glasgow giảm từ 45% xuống 15%. Ông công bố phát hiện này năm 1867 trong loạt bài “On the Antiseptic Principle in the Practice of Surgery” trên tạp chí The Lancet, được xem là khai sinh của phẫu thuật vô trùng hiện đại.
5. Ứng dụng và kỹ thuật sát trùng
Lister đề xuất các quy trình chuẩn trong phòng mổ, gồm:
- Rửa tay bằng acid carbolic trước và sau phẫu thuật.
• Ngâm dụng cụ và chỉ khâu trong dung dịch sát trùng.
• Khử trùng vết thương và băng gạc bằng dung dịch phenol.
• Phun sương carbolic để làm sạch không khí phòng mổ.
Nhờ các bước này, ông đã cứu sống hàng trăm bệnh nhân trong thời kỳ mà nhiễm trùng gần như đồng nghĩa với tử vong.
6. Khó khăn và phản đối
Giống như Ignaz Semmelweis trước đó, Lister cũng bị chế giễu và hoài nghi. Nhiều bác sĩ cho rằng việc xịt phenol trong phòng mổ là phi thực tế và mất thời gian. Tuy nhiên, thành công lặp lại ở nhiều bệnh viện Anh và châu Âu đã chứng minh hiệu quả không thể chối cãi của phương pháp này.
Đến thập niên 1880, khi Robert Koch chứng minh sự tồn tại của vi khuẩn gây bệnh, cộng đồng y học mới hoàn toàn công nhận giá trị của phát minh Lister.
7. Vinh danh và di sản
Với đóng góp to lớn, Lister được Nữ hoàng Victoria phong tước Hiệp sĩ năm 1883, trở thành Lord Lister of Lyme Regis. Ông được bầu làm Chủ tịch Hội Hoàng Gia London và là người đầu tiên được phong danh hiệu “cha đẻ của phẫu thuật vô trùng”.
Tên ông được lưu danh qua: Lister Institute of Preventive Medicine – viện nghiên cứu hàng đầu Anh Quốc; Lister Hospital tại Chelsea, London; và thuốc sát trùng “Listerine”, ra đời năm 1879 để tri ân công lao của ông. Joseph Lister qua đời năm 1912, hưởng thọ 84 tuổi.
8. Ý nghĩa trong y học hiện đại
Nhờ Lister, các khái niệm như phẫu thuật sạch, kiểm soát nhiễm khuẩn, khử trùng và tiệt trùng trở thành chuẩn mực toàn cầu. Tư tưởng của ông là nền tảng cho phẫu thuật nội soi, ghép tạng, y học hồi sức và công tác kiểm soát nhiễm khuẩn bệnh viện.